Dr. Shiv Prasad Paudyal (विवश / प्रतिकूल)

कथाकार व्यक्तित्व

शिवप्रसाद पौड्यालको अढाई दशक लामो साहित्यिक यात्रामा यिनको सृजनात्मक क्षमताको परिचय दिने विधा कथा भएको पाइन्छ । अग्रज कथाकारका कथाहरू पढेपछि जागेको चिन्तनले ठाउँ बनाएकै अवस्थामा चर्चित कथाकार रमेश विकलको कथा लेखनको तरिकाले एकतिर उत्प्रेरित ग¥यो भने अर्कोतिर समाजका घटनाहरूलाई कलात्मक तरिकाले बुझ्न सक्यो भने कथा जन्मिन सक्छ भन्ने अन्तरचेतनाको परिणतिबाटै पौड्यालले कथा लेखनको प्रेरणा पाएको स्वयम् पौड्याल बताउँछन् । पौड्याल आफूलाई विशेषत: रमेश विकल, शिवकुमार राई, दिल साहनीजस्ता कथाकारको नजिक भएको ठान्दछन् (स्रष्टासँगको अन्तर्वार्ता । वि.सं. २०६८ सालमा पौड्याल ॐ ज्ञानज्योेिति पत्रिकामार्फत ‘तक्दीरमा नभएपछि’ शीर्षकको पहिलो कथा लिएर नेपाली कथा साहित्यमा पर्दापण गरेका हुन् । लेखन र प्रकाशन दुबैका हिसाबले पौड्यालको यो नै पहिलो कथा बन्न पुग्यो । त्यसपछि क्रमश: ‘पुण्य गर्ने व्यक्ति’, ‘उद्योगीको घरमा लक्ष्मी’, ‘कलिको मान : चिया र पान’, ‘किन वर्जित भयो लसुन र प्याज ?’, ‘क्रान्ति योद्धा जन्मने छ’, ‘खाँटी दूधमा पानी हालेर’, ‘सम्पदा र उसको बिरालो’, ‘भौतिक सुखको खसखस, विद्या निष्फल भो त्यसको जो छैन पितृसेवक’ प्रकाशित हुँदै आएको पाइन्छन् (पौड्याल, २०७३ पृ. ११६) । विभिन्न समयमा विभिन्न साहित्यिक पत्रपत्रिकामा प्रकाशित कथा तथा अप्रकाशित कथाहरू सहित पौड्याल वि.सं. २०७३ सालमा ‘अमर फल’ कथासङ्ग्रह लिएर नेपाली साहित्यको आधुनिक कथा विधामा उपस्थित जनाएका छन् । यस ‘अमर फल’ कथासङ्ग्रहमा ३३ वटा कथाहरू सङ्ग्रहित छन् । आदि, मध्य र अन्त्यको रैखिक ढाँचामा आबद्ध पौड्यालका कथाहरूको आकार भने लघु आयामका देखिन्छन् । पौराणिक तथा लोकजीवनसँग सम्बद्ध विषयलाई पौड्यालले मौलिक किसिमबाट प्रस्तुत गरेर कथाहरूलाई पाठकको लागि अमृतपान जस्तै बनाएको कुरा कथा पढ्दा जो कोहीले अनुभव गर्न सकिन्छ । पौड्यालका कथाहरूमा पौराणिक, ऐतिहासिक, लोककथा, लोकजीवन, मनोविज्ञान तथा सामाजिक सन्दर्भजस्ता विषयगत विविधताहरू जोडिन पुगेका देखिन्छन् । शिवप्रसाद पौड्याल नेपाली लोकसाहित्यको क्षेत्रमा परिचित र स्थापित स्रष्टा हुन् । पौड्याल लोकसाहित्यको अध्येताको रूपमा चिनिन्छन् । ‘अमर फल’ कथासङ्ग्रहमा सङग्रहीत कथाहरूलाई लोककथा नभनी आधुनिक कथा भनिए पनि यी कथाहरू लोककथाकै नजिक देखिन्छन् । लोक कथामा मौलिकता तथा सामाजिक विषयवस्तु मिसाएर कथाहरू सिर्जना भएका छन् । उपदेशात्मक नैतिक शिक्षा तथा सामाजिक आर्दशलाई मूल विचारका रूपमा पौड्यालले स्थापित गराएका छन् (अधिकारी, २०७२ पृ. १९२) ।
नेत्रप्रसाद न्यौपानेले शिवप्रसाद पौड्याललाई यथार्थपरक, आदर्शपरक, मनोवैज्ञानिक तथा विसङ्गतिपरक कथाकारको रूपमा चिनाएका छन् । उनका कथाहरूमा सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, ऐतिहासिक, यथार्थवादी प्रवृत्ति देखा परेको पाइन्छ । पौड्यालका कथाहरूभित्र पौराणिक मिथकिय, लौकिक मिथकिय, सांस्कृतिक मिथकिय शिल्पलाई उपयोग गर्दै विषयवस्तुमा नवीनता र अभिव्यक्तिमा चमत्कारिता पाइन्छ (पौड्याल, २०७३ पृ. झ) । शिवप्रसाद पौड्याल उखान र टुक्काहरू अन्वेषक भएकाले हुन सक्छ उनले आफ्ना कथाहरूमा उल्लेख्य मात्रामा सार्थकता आउने गरी उखान र टुक्काको प्रयोग गरेको पाइन्छ । ‘काला अक्षर भैंसी बराबर’ शीर्षक कथा यसैको उदाहरण हो । उनका कथाहरूमा समाज रूपान्तरणको लक्ष्य बोकेको पाइन्छ । प्रत्येक कथामा आदर्श पात्रको उपस्थित गराई समाजको परिकल्पना उनका कथाभित्र पाइन्छ । नेपाली समाजमा विद्यमान विकृति, विसङ्गति, बेथिति, भ्रष्टचार, दुराचारको भण्डाफोर गर्ने कार्यमा समेत पौड्याल सफल भएको देखिन्छ । नेपालको प्रकृति र संस्कृति, मायाप्रेम तथा रोजगारीका क्रममा विदेशिन बाध्य भएका नेपालीहरूको कारूणिक व्यथा, पारिवारिक विचलन, आदर्शवादी चिन्तन, वर्तमान समयमा सन्ततिहरूले आफ्ना बाबुआमाप्रतिको रूखो व्यवहारजस्ता विषयगत विविधताले उनका कथाहरू निर्मित भएको अध्ययनको क्रममा भेटिन्छ ।

निबन्धकार व्यक्तित्व

शिवप्रसाद पौड्यालले निबन्ध विधामा पनि कलम चलाएका छन् । समाजमा बढ्दो शोषण, अनैतिकता, बेइमानी, दण्डहीनता, सामाजिक मूल्य र मान्यताको खस्कँदो स्थिति देख्दा दिक्क भएर पौड्यालले निबन्धको माध्यमबाट सामाजिक विसङ्गतिप्रति व्यङ्ग्य प्रहार गरेका छन् (स्रष्टासँगको अन्तर्वार्ता । यिनका व्यङ्ग्यात्मक निबन्धहरू विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशन भएको पाइन्छ । यिनी अनुसन्धाता भएकोले यिनका निबन्ध, अनुसन्धानात्मक पनि छन् । अहिलेसम्म यिनको सिङ्गो निबन्ध कृति प्रकाशित भएको देखिँदैन । यिनका व्यङ्ग्यात्मक निबन्धका लेखहरू प्रकाशित भएका देखिन्छन् । ‘के छ ? ठिक छ’ शीर्षक निबन्ध दिव्यज्योति स्मारिकामा वि.सं. २०५९ मा प्रकाशित भएको थियो । यो नै यिनको पहिलो प्रकाशित निबन्ध रहेको पाइन्छ । यिनका अन्य प्रकाशित निबन्धहरूमा ‘अपमानको विष खाएपछि’ (२०६६), ‘जीवन आकाशको फूल’ (२०७१ कार्तिक), ‘भ्रमन : महान् शिक्षा’ ( २०७१ चैत २०७२) जनघोष साहित्यिक मासिक (२०६९) मा पौड्यालको ‘जागिरको रहर : जीवनको कहर’ शीर्षक नियात्रा पनि प्रकाशित भएको पाइन्छ ।

समालोचक तथा भूमिका लेखेखन व्यक्तित्व

शिवप्रसाद पौड्यालले साहित्यिक समलोचनामा पनि हात हालेको पाइन्छ । यिनले वि.सं. २०६५ सालमा जनघोष पत्रिका प्रकाशित ‘रमेश विकल र उनको लाहुरी भैंसी’ कथामा अन्तर्निहित शोषकीय चित्रण’ शीर्षकको कृति समीक्षामा समालोचना गरेको पाइन्छ । जनघोष साहित्यिक मासिक पत्रिका (२०६७) मा ‘लेखनाथ ज्ञवालीको व्यक्तित्व र कृतित्व : एक समीक्षा यिनले गरेको समालोचनात्मक अध्ययन हो । पौड्यालले समीक्षा गरेको अर्को नेपाली गाउँखाने कथाको अध्ययन (२०६९) हो ।
समालोचकको साथै शिवप्रसाद पौड्यालको अर्को क्षेत्र विभिन्न साहित्यिक कृतिहरूको भूमिका लेखन पनि हो । ‘सुहागरातकी आमा’ कथासङ्ग्रह (२०७२) मा पौड्यालको एक समीक्षात्मक टिप्पणी प्रस्तुत गरेको पाइन्छ । आमा कवितासङ्ग्रह (२०६८) को पनि एक टिप्पणी प्रस्तुत गरेको देखिन्छ । ‘बत्तीस पुतली’ कथासङ्ग्रह (२०७१), बोक्सिनी आमा कथासङ्ग्रह (२०७१) तथा ‘वैदिक दर्शन र वैज्ञानिक दृष्टिकोण’ कृतिको भूमिका लेखन पौड्यालले नै गरेको देखिन्छ । ‘समलोचनालाई आफ्नो मुख्य गन्तव्य बनाएका शिवप्रसाद पौड्याल भनेर प्रेम तिवारीले पौड्यालको अमरफल कथासङ्ग्रहको समीक्षाको क्रममा भनेका छन् (२०७३ पृ. ५) । यसले पनि पौड्यालको समालोचनात्मक क्षमताको आकलन गर्न सकिन्छ ।

सम्पादक व्यक्तित्व

शिवप्रसाद पौड्यालको अढाई दशक लामो अनुसन्धान तथा साहित्य लेखनभित्रको अर्को क्षेत्र सम्पादक पनि हो । पौड्यालले हालसम्म विभिन्न पुस्तकहरूको र कृतिहरूको सम्पादन गरेको पाइन्छ । विभिन्न पत्रपत्रिका र फुटकर लेखरचनाहरूको समेत पौड्यालले सम्पादन गरेको पाइन्छ । यिनले विभिन्न साहित्यिक मासिक पत्रिकाको सम्पादन मण्डलीमा समेत आफूलाई संलग्नता गराएको देखिन्छ । यिनले सम्पादन गरेको पहिलो पत्रिका भने ‘दिव्यज्योति स्मारिका’ २०५९ हो । उक्त स्मारिका दिव्यज्योति बहुमुखी क्याम्पस वर्दघाट नवलपरासीले वि.सं. २०५९ मा प्रकाशन गरेको थियो । त्यतिबेला पौड्याल उक्त क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्दथे । त्यसपछि वि.सं. २०६४ देखि वि.सं. २०६६ सालसम्म पौड्यालले ‘जनघोष’ साहित्यिक मासिक पत्रिकाको सम्पादन मण्डलमा रहेर कार्य गरेको पाइन्छ । शिवप्रसाद पौड्याल र अन्यद्वारा लिखित ‘नेपाली बाल विश्वकोश’ को सम्पादन कार्यमा पनि पौड्यालको सक्रियता रहेको कुरालाई प्रा.डा. चूडामणि बन्धुले धन्यवाद ज्ञापनको क्रममा भनेबाट प्रष्ट हुन्छ (२०६२) ।
शिवप्रसाद पौड्यालले सम्पादन तथा सह–सम्पादन गरेका मुख्य–मुख्य कृतिहरू दिव्यज्योति स्मारिका (२०६४), जनघोष मासिक (२०६४–२०७०), नेपाली रिसर्च हाइलाइट ( २०७०–७२) र सामाजिक सन्दर्भ (२०७०–२०७२) हुन् ।